Το παρόν είναι επιφάνεια, το παρελθόν βάθος
και το μέλλον η ορμή της ζωής – Τα φτερά της μνήμης
του ατόμου στο χθες και το αύριο
Γιώργος Μαστορίδης
Η μνήμη και ο χρόνος είναι φαινόμενα που προσπαθεί ο άνθρωπος να τα κατανοήσει είτε χωριστά είτε συνδυαστικά με έννοιες και εικόνες, με τη λογοτεχνία και την επιστήμη, με τη λογική και τη φαντασία. Με κάποια δόση χιούμορ αλλά και με σοβαρή φιλοσοφική διάθεση ο ποιητής Γιώργος Βαφόπουλος (1903- 1996) στο ποίημα «Ο χρόνος και το ξύλο» στοχάζεται συνειρμικά τις έννοιες του χρόνου και της ανθρώπινης μνήμης συνδυάζοντας εννοιολογικά και εικονοπλαστικά τη λογοτεχνία με την επιστήμη, τη λογική με τη φαντασία.
Το ποίημα χωρίζεται σε τέσσερις στροφές με τριάντα στίχους και ένα στίχο που λειτουργεί ως κατακλείδα, 31 συνολικά. Η πρώτη στροφή αρχίζει με την εικόνα του επεξεργασμένου ξύλου, του μπαστουνιού, που άλλοτε ήταν κλωνάρι δέντρου και που κάποτε ως καυσόξυλο θα γίνει στάχτη, αέρας και γη, πνεύμα και ύλη, ο κύκλος της ζωής. Στη δεύτερη στροφή παραλληλίζεται ο κύκλος της ζωής του επεξεργασμένου ξύλου στις χρονικές περιόδους χθες, σήμερα, αύριο με την ανθρώπινη πνευματική και σωματική εμπειρία της αλλαγής στην πορεία του προς την επίτευξη της Προσωπικής Ανάπτυξης και της Αυτοπραγμάτωσης.
Στην τρίτη στροφή η αναλογία ανθρώπου και δέντρου επικεντρώνεται στη μνήμη. Ο Βαφόπουλος συγκρίνει το δέντρο με τα πολλά κλωνάρια με τον άνθρωπο που αποκτά πολλές μνήμες και παρομοιάζοντας την ανθρώπινη μνήμη με κλωνάρι δέντρου που έγινε μπαστούνι αισθητοποιεί την ανάπτυξή της σε σχέση με τον χρόνο, το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον. Ο άνθρωπος όμως δεν είναι απλώς ένας «σωρείτης των στιγμών του παρελθόντος», αλλά διαθέτει την δημιουργική ικανότητα του στοχασμού, της αυτογνωσίας και της αυτοσυνειδησίας. Επιπρόσθετα ο άνθρωπος «είναι ο πυκνός πυρήνας, όπου κατοικεί το μέλλον: ένας συσσωρευτής ενδεχόμενων γεγονότων, πού είναι κατάφορτα από μνήμες αδοκίμαστες».
Στην τέταρτη στροφή συνεχίζεται ο παραλληλισμός ανθρώπου και δέντρου: «ένα δέντρο φορτωμένο μνήμες: γνωστές και άγνωστες, το σπέρμα του μέλλοντος, που φύτεψε το παρελθόν και φύτρωσε μέσα στον κήπο του παρόντος». Στην προσωπική ιστορία του ανθρώπου «στο άπειρα ελάχιστο άτομο χώρεσε το μέγιστο, τον αδιαίρετο και άπειρο χρόνο». Πραγματικά, η επιστημονική μέτρηση και οργάνωση του «άπειρου και αδιαίρετου» χρόνου σε παρελθόν, παρόν και μέλλον συνέβαλε αποτελεσματικά στην ανάπτυξη, την καλλιέργεια και την οργάνωση της ατομικής και συλλογικής μνήμης και ευθύνης.
Το δέντρο αποτελεί ένα πανανθρώπινο σύμβολο που απαντά σε όλες τις μυθολογίες, τις θρησκείες και τους πολιτισμούς. Ο άνθρωπος ποθεί να επιτύχει την ανάπτυξη που ενσαρκώνει το δέντρο, το ψήλωμα και το ρίζωμα, την ισορροπία ανάμεσα στο υψηλό και το χαμηλό, τον τρόπο που συναντά την κάθε εποχή, που συγκρατεί το έδαφός του, είτε σε ανάπαυση είτε σε ανθοφορία. Τα πρωταρχικά στοιχεία του δέντρου, οι ρίζες που το βοηθούν να στηρίζεται στο έδαφος και το τροφοδοτούν με νερό και άλλα θρεπτικά συστατικά, ο κορμός, τα κλαδιά και τα φύλλα που αποτελούν το σώμα του και τέλος ο καρπός που περιέχει τους σπόρους που επιτρέπουν στο δέντρο να αναπαραχθεί. Η πνευματική ζωή του ανθρώπου περιλαμβάνει επίσης ρίζες, σώμα και καρπούς, τα διανοητικά, συναισθηματικά και πρακτικά επιτεύγματα της υλικής και πνευματικής ζωής.
Ο τελευταίος στίχος έχει ερωτηματική μορφή σε προσωπικό τόνο και αποτελεί την κορύφωση του νοήματος του ποιήματος. «Έχεις συλλογιστεί του ατόμου τούτου τη διάσπαση»; Ο ποιητής προσβλέπει στη βιωματική ευαισθητοποίηση και συνειδητοποίηση του αναγνώστη ως δημιουργικού ατόμου, ώστε να τον οδηγήσει στον δρόμο του πραγματικού προορισμού και της καταξίωσής του, να ερεθίσει και να καλλιεργήσει την ευαισθησία του, να ξυπνήσει τον προβληματισμό και την κριτική διάθεσή του. Να αντιληφθεί τη δύναμή του, να διερευνήσει τον εαυτό του, να ανακαλύψει τις διαφορετικές αναμνήσεις και να διαμορφώσει το δικό του μέλλον.
Με έννοιες και εικόνες ο ποιητής διαβεβαιώνει τον αναγνώστη ότι είναι «το άπειρα ελάχιστο άτομο, που εντός του χώρεσε το μέγιστο: τον αδιαίρετο και άπειρο χρόνο». Το παρόν είναι η επιφάνεια, το παρελθόν βάθος, το μέλλον είναι η ορμή της ζωής. Τον προτρέπει να συλλογιστεί ότι «ο χρόνος είναι η ζωή», να εστιάσει στα θέματα που τον απασχολούν και να αποκτήσει μια χρήσιμη εργαλειοθήκη, ώστε φιλοσοφικά και συνδυαστικά με τη λογοτεχνία και την επιστήμη να συλλογίζεται με δυο φτερούγες ανοικτές, η μια να βυθίζεται στο αύριο και η άλλη να χάνεται στο χτες.
