Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές, η αντίσταση των Σουλιωτών για τη διατήρηση της ελευθερίας εναντίον των Τουρκαλαβανών αγαδομπέηδων της περιοχής Μαργαριτίου, Γαρδικίου και Παραμυθιάς καθώς και των Πασάδων της Ηπείρου, ξεκίνησε περί το 1630 και διήρκεσε μέχρι το 1775. Δηλαδή για εκατόν είκοσι και πλέον χρόνια. Η αντίσταση αυτή συνεχίστηκε ακόμη πιο σθεναρή επί Αλή Πασά, ενός από τους πλέον ισχυρούς Μουσουλμάνους πολιτικοστρατιωτικούς ηγέτες της εποχής, σε συνεργασία με τους Αγαδομπέηδες για άλλα δεκαπέντε χρόνια, με τρεις πολεμικές αναμετρήσεις και μικρά διαλείμματα προετοιμασίας, από το 1788 μέχρι το Δεκέμβριο του 1803, όταν και τελικά το Σούλι υπέκυψε. Υπ’ όψιν ότι η Οθωμανική αυτοκρατορία βρισκόταν ήδη από τα χρόνια του Σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή (1520-1566) στο απόγειο της δόξας της και η κυριαρχία της έφτανε πέραν του Δούναβη και μέχρι τα πρόθυρα της Βιέννης (1532)! Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, η διατήρηση της ελευθερίας της μικρής αυτής γωνιάς της υπόδουλης ελληνικής γης υπήρξε έργο θαυμαστό! Όταν μάλιστα αυτό το έργο ήταν αποτέλεσμα όχι κάποιας συμφωνίας αλλά σκληρών μαχών, το γεγονός φαντάζει εξωπραγματικό!
Εύλογα διερωτάται κανείς πώς συντελέστηκε αυτό το «θαύμα»! Θεωρώ πως η απάντηση αποτελείται από δύο πτυχές. Η μια είναι αυτή η φυσική οχύρωση του τοπίου. Η άλλη είναι η άδολη και ολόψυχη αγάπη για την ελευθερία της πατρίδας και ο απαράμιλλος ηρωισμός που επέδειξαν οι Σουλιώτες, άντρες και γυναίκες. Η άλλη είναι η φυσική οχύρωση του τοπίου. Το να μιλήσει κανείς για το δεύτερο είναι ως να «κομίζει γλαύκα εις Αθήνας», αφού τόνοι μελάνης έχουν χυθεί γι’ αυτό. Έτσι θα αναφερθώ εν ολίγοις στο δεύτερο, για το οποίο πολλοί ίσως δεν έχουν τέτοια γνώση όπως για το πρώτο.
«Οι Σουλιώτες βασίζονταν κυρίως στη φύση της χώρας τους και στη γνώση της και είχαν ελάχιστες οχυρώσεις εκτός από τα ίδια τα περάσματα και τους βράχους τους. Η εσωτερική περιοχή του Σουλίου είναι προσπελάσιμη μόνο από δύο τρία σημεία και αυτές οι προσβάσεις είναι τέτοιες που κανένας αριθμός στρατευμάτων δεν ήταν αποτελεσματικός εναντίον τους». Αυτά γράφει, μεταξύ άλλων, ο Άγγλος γιατρός και περιηγητής Henry Holland στο βιβλίο του «Ταξίδια στα Ιόνια νησιά, Ήπειρο, Αλβανία 1812-1813». Όταν περιηγήθηκε το Σούλι ήταν 24ων χρόνων, οχτώ χρόνια μετά την πτώση και την ερήμωση του Σουλίου, και είχε πληροφορηθεί για τον ηρωικό τόπο από τον μεγάλο Φιλέλληνα Λόρδο Βύρωνα.
Το Σούλι λοιπόν αποτελεί ένα βαθύ και εκτεταμένο σε μήκος και στενό σε πλάτος λεκανοπέδιο, μέσου υψόμετρου 550 μ. από τη θάλασσα, με κατεύθυνση από βορρά προς νότο, που περιστοιχίζεται από άγρια και δυσκολοδιάβατα βουνά σε όλες τις πλευρές του. Σημειωτέον ότι το λεκανοπέδιο αυτό περιλαμβάνει, εκτός από το γνωστό Τετραχώρι (Σούλι, Σαμονίβα, Κιάφα, Αβαρίκος), και τα άλλα τέσσερα Σουλιωτοχώρια («Παρασουλιώτες» αποκαλέι τους κατοίκους τους ο πιο αυθεντικός ιστορικός του Σουλίου Χριστόφ. Περραιβός). Αυτά (Σκάπετα αλλιώς) είναι η Φροσύνη (ιστορ. ονομασία «Κορίστιανη»), το Τσαγγάρι, οι Κουκουλιοί και ο Αυλότοπος (Γλαβίτσα ιστορ. ονομ). Στη Βόρια και Ανατολική πλευρά του σουλιώτικου αυτού τοπίου ορθώνεται η οροσειρά του Σουλίου με τα εξής βουνά, κατά σειρά από βορά προς νότο: Βριτζάχα (1615 μ.), Χαίτη του Αλόγου 1330 περ. μ., Ρουγκάλια, 1260 περ. μ., Γκούρα 1336 μ., Βούτσι 1553 μ., Μούργκα 1201μ. και Φλάμπουρο 1342 μ. Στη Δυτική και Νοτιοδυτική πλευρά του υψώνονται τα βουνά της Παραμυθιάς, με τη σειρά από βορρά προς νότο, Κορύλλας (οι Σουλιώτες τον αποκαλούμε Γκορίλα) 1650 μ. με αδιατάρακτη συνέχεια το Παραβούνι και τη νότια απόληξή του την «Ψηληκορφή» 1460 περ. μ. Στα βορειοδυτικά και ανάμεσα στον Γκορίλα και τη Βριτχάχα υψώνεται η κορυφή πάνω από το ιστορικό χωριό Πόποβο (σήμερα Αγία Κυριακή) περί τα 1400 μ., ενώ στα νοτιοανατολικά, ανάμεσα στο Φλάμπουρο και την Ψηληκορφή, το βουνό πάνω από το παλιό Σουλιωτοχώρι «Τσεκουράτι» (σήμερα Τσεκούρι – ακατοίκητο) με το σημερινό όνομα Τούρλα – Μουγγίλα περί τα 1300 μ. Τα βουνά αυτά χαράζονται από βαθιές κατάφυτες, ως επί το πολύ, και απόκρημνες χαράδρες (λακιές). Από αυτές, οι μεν βόρειες και ανατολικές, διαπερνώντας το λεκανοπέδιο, απολήγουν και αποστραγγίζουν άλλες στον Αχέροντα και άλλες στον «λάκκο του Τσαγγαριού», που αποτελεί παραπόταμο του Αχέροντα, οι δε δυτικές και νότιες απολήγουν και αποστραγγίζουν απευθείας στο «Τσαγγαριώτικο ρέμα» ή στον «Λάκκο του Τσαγγαριού» όπως τον λέμε οι Σουλιώτες.
Το εσωτερικό του Σουλιώτικου λεκανοπεδίου είναι επίσης πολυποίκιλο γεωγραφικά, με σημαντικότερα ιστορικά τοπόσημα, από βορά προς νότο, τα εξής: 1. Πάνω από το χωριό Κουκουλιοί οι θέσεις «Κουκουρέλια» και Λειβάδι Βριτζάχας, όπου διεξήχθησαν σκληρές μάχες με τα στρατεύματα του Αλή Πασά στα 1820. Εκεί έπεσε μαχόμενος ο Κουκουλιώτης ήρωας Μπουφέτζης. 2. Στο Τσαγγάρι η θέση «Κριάκουρο», δίπλα στον βυζαντινό ναό του Αγίου Δημητρίου, όπου υπήρχε ταμπούρι της εποχής των Σουλιωτών. 3. Στη Γλαβίτσα το ύψωμα Αγία Παρασκευή, η θέση «Τζιούμπα» (= ύψωμα) Αγίας Κυριακής πάνω από τον ομώνυμο Βυζαντινό ναό (βόρεια του χωριού), η «Τζιούμπα στ’ Αλωνάκια» (βορειοανατολικά), το ύψωμα «Παλιόραγκο», η «Τζιούμπα του Κελέση» ή (ο λόφος) «Σιουρδίτσα» και το ύψωμα Αγία Τριάδα, όπου υπήρχαν επίσης ταμπούρια της εποχής των Σουλιωτών. Ίχνη όλων των ταμπουριών υπάρχουν μέχρι σήμερα. 4. Η κτηνοτροφική θέση Μαμάκου με το ανακαινισμένο εκκλησάκι του Αγίου Δημητρίου, ανάμεσα στο Σούλι και τη Γλαβίτσα, όπου διεξήχθησαν σκληρές μάχες εναντίον των στρατευμάτων του Αλή Πασά (1803) και του Ομέρ Βρυώνη (1822). 5. Στο Σούλι όλη η περιοχή με πιο σημαντικά τοπόσημα: α). Το ύψωμα «Ράχη του Δράκου» δυτικά του Σουλίου, όπου και το ιστορικό εκκλησάκι Άγιος Δονάτος. 6. Ο χώρος των επετειακών εκδηλώσεων όπου το Ηρώο των Σουλιωτών με τις προτομές του καλόγερου Σαμουήλ, του Μάρκου Μπότσαρη, του Τζήμα Ζέρβα και του Φώτου Τζαβέλλα. Τα Πηγάδια, το Βουλευτήριο, η Κατοικία του καπετάν Τζαβέλλα (πλήρως αναπαλαιωμένη, σήμερα λειτουργεί ως μουσείο), το ύψωμα Κούγκι νοτιοδυτικά του Σουλίου και βόρια της Κιάφας, όπου το κάστρο του καλόγερου Σαμουήλ και το εκκλησάκι της Αγίας Παρασκευής-ιερό θυσιαστήριο του «Αη-Καλόγερου». 7. Το περίφημο κάστρο της Κιάφας (νοτιο-δυτικά της Κιάφας) κατασκευασμένο από τον Αλή Πασά επάνω στο μικρότερο και παλαιότερο κάστρο των Σουλιωτών. 8. Το ύψωμα «Ράχη της Αστραπής» προς την πλευρά της Σαμονίβας. 9. Το ύψωμα «Ράχη της Μπίρας» (Μπίρα στα αλβανικά = τρύπα) προς την πλευρά του Αβαρίκου. 10. Τα ερείπια του ναού του Αγίου Δημητρίου, πίσω από το Σέλωμα της Κιάφας και στο δρόμο για τον Αβαρίκο. 11. Ερείπια κατοικιών σε όλο το πρανές στους πρόποδες της Μούργκας από το Σούλι έως την Κιάφα και τον Αβαρίκο. 12. Οι «μύλοι του Σουλίου», δυτικά της «Ράχης του Δράκου» σε βάθος 800 περ. μέτρων, στο Τσαγκαριώτικο Ρέμα. 13. «Το γιοφύρι του Ντάλλα» στη συμβολή του Τσαγγαριώτικου Ρέματος με τον Αχέροντα.
Με αυτό το γεωγραφικό ανάγλυφο η έξοδος από το λεκανοπέδιο και η πρόσβαση σε αυτό ποτέ δεν ήταν εύκολη και ακίνδυνη. Ακόμη και για τους ίδιους τους Σουλιώτες που ήταν εξοικειωμένοι και συναδελφωμένοι με τον τόπο και τις δυσκολίες, πόσο μάλλον για τους ξένους. Αυτές οι διαδρομές (πρόσβαση και έξοδος) γίνονταν μέσα από δύσβατα μονοπάτια που συντηρούνταν από τους ανθρώπους, στον αγώνα τους για επιβίωση, και από τα ζώα που οδηγούνταν από τους κτηνοτρόφους ή έψαχναν μόνα τους την τροφή. Ιδιαίτερα επικίνδυνη ήταν η περίφημη διαδρομή μέσω της Σκάλας της Τζαβέλαινας για τη Γλυκή και τον κάμπο της Ποταμιάς και για την οποία υπάρχουν σχετικοί θρύλοι. Τέτοια μονοπάτια-δρόμοι στα χρόνια των Σουλιωτών ήταν: 1. Προς και από Λάκκα Μπότσιαρη-Γιάννενα: α. Γλαβίτσα (Αυλότοπος σήμερα), Κουκουλιοί, Λιβάδι (οροπέδιο Βριτζάχας), Λιβίκ(ι)στα (Ζωτικό σήμερα), Γράσδανη (Καταμάχη σήμερα), Έλεζνα (Αρτοπούλα), Τσερίτσιανα, Μπαουσιούς, Δωδώνη, Ραψίστα (Πεδινή) Γιάννενα. β. Γλαβίτσα, Λούτσα (οροπέδιο Μούργκας), Μπιστιά (ή Μπεστιά), Στρούνι (Σιστρούνι), Ρωμανό, Λίπα, Θεριακήσι, Λεσιανά (Αβγό), Σερζιανά, Γιάννενα. γ. Σούλι (Πηγάδια), κορυφή Μούργκας, Αλογομάντρι (οροπέδιο Βούτσι), Ρωμανό, Λιβιάχοβο (Άγιος Ανδρέας σήμερα), Λίπα, Θεριακήσι, Γιάννενα. δ. Σούλι, Κιάφα, Τόπι Μούργκας, Φλάμπουρο, Παλιοχώρι Μπότσιαρη, Ρουσιάτσα (Πολυστάφυλο Πρεβέζης), Δερβίζιανα, Γιάννενα. 2. Προς και από Πρέβεζα: α. Σούλι, Σαμονίβα, Αβαρίκος, Σεζιανά (Πρεβέζης), Λούρος, Πρέβεζα. β. Σούλι, Σαμονίβα, Αβαρίκος, Ζάλλογγο, Πρέβεζα. 3. Προς και από Σπλάντζα (Αμμουδιά Πρεβέζης): Σούλι, Αβαρίκος, Γόραινα ή Γόρανα (Τρίκαστρο Πρεβέζης), Καστρί (Καναλακίου), Σπλάντζα. 4. Προς και από Γλυκή – Ποταμιά, Πάργα: α. Σούλι, Σαμονίβα, Ντάλλα, Σκάλα Τζαβέλαινας, Γλυκή, Τουρκοπάλ(ου)κο (σήμερα Κυψέλη Πρεβέζης), Κορώνη, Πάργα. β. Σούλι, Σαμονίβα, Αρδαλίνα (θέση χαμηλά της Σαμονίβας και κοντά στο Τσαγγαριώτικο Ρέμα), Ζαβρουχάκι (χειμερινός οικισμός του ορεινού χωριού Ζαβρούχου), Γλυκή, Πάργα. 5. Προς και από Γαρδίκι: Σούλι, Μαμάκου, Βέλια (σέλωμα Παραβουνιού), Γαρδίκι. 6. Από και προς Παραμυθιά: α. Σούλι, Μαμάκου, Τσαγγάρι, Κορύστιανη, Σταυρός Γκορίλα (σέλωμα), Άνω Καρυώτι, Παραμυθιά. β. Σούλι, Μαμάκου, Τσαγγάρι, Λεύκα (ορεινή θέση Παραβουνιού), Σταυρός, Άνω Καρυώτι, Παραμυθιά. (Η διαδρομή αυτή προτιμούνταν σπάνια, όταν οι Σουλιώτες ταξίδευαν χωρίς μουλάρια).
Αυτό είναι το γεωγραφικό τοπίο στο Σούλι. Ας ακούσουμε πάλι για λίγο τον έκθαμβο νεαρό περιηγητής του 1812 Henry Holland: «… Το ποτάμι, γράφει εννοώντας τον Αχέροντα, κάνει εκεί (στο βάραθρο ανάμεσα Σεζιανά – Τρίκαστρο) μιαν απότομη και αξιόλογη στροφή προς τα βόρεια και μπαίνει από ένα στενό πέρασμα στην άγρια και μεγαλειώδη περιοχή του Σουλίου. Το τοπίο εδώ είναι μοναδικής ομορφιάς και η ξαφνική αλλαγή στο χαρακτήρα του σκηνικού εξαιρετική. Ανέβηκα το βουνό από την ανατολική πλευρά του περάσματος (πιθανότατα εννοεί από την πλευρά του Αβαρίκου). Η ανάβαση ήταν εξαιρετικά δύσκολη και λίγο επικίνδυνη. Προχωρώντας κάτω από την κορυφή του βουνού, πάνω σε στενές και σπασμένες προεξοχές των βράχων, έφτασα σε ένα σημείο όπου το εσωτερικό του βαθιού αυτού χάσματος άνοιξε ξαφνικά μπροστά μου, ενώ σχεδόν κατακόρυφα βάραθρα κατεύθυναν το μάτι μου προς τα κάτω στη σκοτεινή γραμμή, που ο ποταμός σχηματίζει κυλώντας στο βάθος. Δεν έχω δει ποτέ άλλο τοπίο που να ξεπερνά σε μεγαλείο».
Έτσι, λοιπόν, η Φύση, με τους απίθανους εδαφικούς σχηματισμούς της, επιφύλαξε για το Σούλι ένα πανίσχυρο οχυρό-δώρο, εξαίσιας και μαγευτικά άγριας ομορφιάς, που όμοιό του δύσκολα βρίσκει κανείς στον πλανήτη γη. Ίσως στο μακρινό Περού! Με αυτό το θείο δώρο, που παραμένει μέχρι σήμερα σχεδόν ατόφιο, οι Σουλιώτες έγιναν ένα μαζί του. Τόσο το αγάπησαν, ώστε το υπερασπίστηκαν με όλο τους το σθένος. Ώσπου στο τέλος αναγκάστηκαν να το αποχωριστούν με πόνο ψυχής και ποταμούς δακρύων. Όχι γιατί τους πρόδωσε η μαγευτική Θεά-Φύση, ούτε γιατί λιποψύχησαν ποτέ. Αλλά γιατί φώλιασε ανάμεσά τους η αιώνια και ανίατη ελληνική αρρώστια που λέγεται διχόνοια.
Σημ. Σήμερα λειτουργούν στην περιοχή Σουλίου τα μονοπάτια για ορειβάτες: α. Σούλι, Σαμονίβα, Ντάλλα, Σκάλα Τζαβέλαινας, Γλυκή. β. Σούλι, Σαμονίβα, Κιάφα, Τόπι Μούργκας, Φλάμπουρο, Παλιοχώρι Μπότσαρη (στη Λάκκα Σούλι) και γ. Κορύστιανη (Φροσύνη), Σταυρός Γκορίλα, Βέλλιανη Παραμυθιάς ή Άνω Καρυώτι, Παραμυθιά.
Βαγγέλης Τσιρώνης
